ناحیه مقدسه

این مقاله در ادامه مقاله قبل در مورد زیارت ناحیه مقدسه نگاشته شده است.

در میان زیارت های مأثور از پیشوایان معصوم (ع)، دو زیارت، به عنوان «ناحیه مقدّسه» شهرت یافته اند، که یکی از آنها از وجود مقدّس حضرت بقیةالله، ارواحنا له الفداء، صادر شده و در ضمن آن، مصائب جانگداز شهادت سالار شهیدان، به صورت دقیق گزارش شده است، که در شماره 165 به مناسبت ماه محرّم از آن سخن گفتیم. 1

دیگری زیارت صادره از محضر مقدّس امام هادی (ع) است، که در سال 252 ه. ق. توسط محمّدبن غالب اصفهانی، به افتخار ابومیسور ابن عبدالمنعم بن نعمان معادی صادر گردید. 2

در نوشتار پیشین، به صورت مبسوط شرح دادیم که گل واژه ناحیه مقدّسه، در طول قرون و اعصار برای حضرت بقیةالله (عج) عَلَم به غلبه شده است؛ ولی بدون تردید این واژه به آن حضرت اختصاص ندارد؛ بلکه شیعیان از امام جواد (ع)، امام هادی (ع) و امام عسکری (ع) نیز به ناحیه مقدّسه تعبیر می کردند. در مقاله پیشین با دلایل محکم آن را اثبات کردیم.

زیارت ناحیه مقدّسه ای که در این مقاله عنوان بحث ما می باشد، با توجّه به تاریخ صدور آن (سال 252 ه. ق. ) بی گمان از ناحیه امام هادی (ع) صادر شده است؛ زیرا در آن تاریخ، هنوز امام زمان (ع) متولّد نشده بود.

از این رهگذر، علّامه مجلسی پس از نقل این زیارت می نویسد:

بدان که در تاریخ این خبر اشتباهی رخ داده؛ زیرا در سال 252 ه. ق. هنوز قائم (عج) متولّد نشده بود و این زیارت 4 سال پیش از ولادت آن حضرت صادر شده است. احتمال می رود 252 ه-. ق. تصحیفِ 262 ه. ق. باشد و شاید این حدیث از محضر مقدّس ابومحمّد امام حسن عسکری صادر شده باشد. 3

تستری نیز به پیروی از علّامه مجلسی می نویسد: منظور از ناحیه، در این حدیث به ناگزیر، امام حسن عسکری (ع) است؛ زیرا حضرت حجّت (عج) در آن سال متولّد نشده بود. 4

مصحّح کتاب «مزار کبیر» نیز به پیروی از آنها می نویسد: ظاهراً منظور از ناحیه مقدّسه، در این زیارت، ابومحمّد، امام حسن عسکری (ع) می باشد؛ زیرا این خبر در سال 252 ه. ق. صادر شده است.

برخی گفته اند که عنوان ناحیه مقدّسه به صورت مطلق، حضرت حجّت (ع) می باشد. روی این بیان، یا در تاریخ این خبر اشتباهی رخ داده، زیرا این تاریخ چهار سال مقدّم بر ولادت قائم (ع) می باشد یا در اصل 262 ه. ق. بوده است. 5

احتمال تصحیف خلاف ظاهر است و نسبت این زیارت به امام حسن عسکری (ع) صحیح نیست؛ زیرا در سال 252 ه. ق. امام هادی (ع) در قید حیات بودند و هر امامی در عهد امام پیشین، جز در موارد نادر، صامت بودند. از این رهگذر، تردیدی نمی ماند در اینکه این زیارت از امام هادی (ع) صادر شده است.

منابع زیارت ناحیه مقدّسه

زیارت ناحیه مقدّسه وارده از امام هادی (ع) در منابع فراوان آمده است که به شماری از آنها در اینجا، اشاره می کنیم:

1- المزار الکبیر

شیخ مفید، محمّدبن محمّدبن نعمان (336- 413 ه. ق. ) در کتاب «المزار الکبیر» که اخیراً برای اوّلین بار به چاپ رسیده 6 متن کامل این زیارت را نقل فرموده است. 7

2- المزار الکبیر

ابوعبدالله محمّدبن جعفر مشهدی، متوفّای بعد از 594 ه. ق. متن کامل این زیارت را از طریق دو تن از مشایخ خود، از ناحیه مقدّسه نقل کرده است:

1) شیخ جلیل القدر، عالم بزگوار، ابوالفتح محمّدبن محمّد جعفریه، أدام الله عزّه، از شیخ فقیه عمادالدّین محمّدبن ابی القاسم طبری، از ابوعلی حسن بن محمّد (فرزند شیخ طوسی).

2) با سند عالی، شیخ فقیه، ابوعبدالله حسین به هبة الله بن رطبه، رضی الله عنه، از حسن بن محمّد (پسر شیخ طوسی)، از ابوجعفر محمّد طوسی، از ابوعبدالله محمّدبن احمدبن عیاش (ره)، از شیخ صالح ابومَیسور ابن عبدالمُنعِم بن نُعمان مُعادی (ره)، روایت کرده که گفت:

پس از درگذشت پدرم، من نوجوان بودم، از ناحیه مقدّسه، برای زیارت مولایم امام حسین (ع) و دیگر شهداء، رضوان الله علیهم، استیذان نمودم. از ناحیه مقدّسه، به دست محمّدبن غالب اصفهانی، در سال 252 ه. ق. (توقیعی) برای من وارد شد، که در آن آمده بود:

 «بسم الله الرَّحمن الرَّحیم. چون اراده کردی که شهداء، رضوان الله علیهم را زیارت کنی، پس در قسمت پائین پای امام حسین (ع) که قبر حضرت علی اکبر (ع) می باشد، روی به قبله بایست که عمده شهیدان در آنجا مدفون هستند، آنگاه به سوی قبر حضرت علی بن الحسین (ع) اشاره کن و بگو: السّلام علیک یا اوّل قتیل. . . . » 8

3- اقبال الأعمال

سیدبن طاووس، متوفّای 664 ه. ق. در کتاب گران سنگ «اقبال»، این زیارت را با سلسله اسنادش، از جدّ بزرگوارش، شیخ الطّائفه، شیخ طوسی، قدس سرّه، از شیخ ابوعبدالله محمّدبن عیاش، از شیخ صالح، ابومنصوربن عبدالمنعم بن نعمان بغدادی، روایت کرده است که گفت: به سال 252 ه. ق. در ایام در گذشت پدرم، که من نوجوان بودم، توسط شیخ محمّدبن غالب اصفهانی، در پاسخ استیذان من، پیرامون زیارت اباعبدالله (ع) و دیگر شهدا، رضوان الله علیهم، از ناحیه مقدّسه برای من خارج شد که هر وقت خواستی زیارت شهدا را. . . 9

4- مصباح الزّائر

سیدبن طاووس در کتاب «مصباح» نیز همان متن را به حذف سند آورده است. 10

5- بحارالانوار

علّامه مجلسی، متوفّای 1110 ه. ق. متن زیارت ناحیه را از کتاب اقبال با همان سند نقل کرده است. 11

6- تحفة الزّائر

علّامه مجلسی، علاوه بر دائرةالمعارف بزرگ «بحار»، در کتاب «تحفة الزّائر» نیز این متن را به نقل از سیدبن طاووس و ابن المشهدی آورده است. 13

7- تظلّم الزّهراء

رضی الدّین بن نبی قزوینی، متوفّای بعد از 1134 ه-. ق. متن کامل آن را در کتاب «تظلّم الزّهراء» که در حکم شرح کتاب «لهوف» است، آورده است. 14

8- عوالم العلوم

شیخ عبدالله بحرانی اصفهانی، شاگرد علّامه مجلسی، در کتاب «عوالم العلوم»، که بازنویسی «بحارالانوار به سبک دیگر می باشد، متن کامل زیارت ناحیه مقدّسه را به نقل از کتاب «اقبال» نقل کرده است. 15

9- عمدة الزّائر

سید حیدر کاظمی حسنی، متوفّای 1265 ه. ق. در کتاب «عمدة الزّائر» متن کامل آن را به نقل از سیدبن طاووس و ابن مشهدی آورده است. 16

10- ناسخ التّواریخ

لسان الملک، میرزا محمّد تقی مستوفی، مشهور به سپهر، متوفّای 1297 ه. ق. در کتاب «ناسخ التّواریخ»، جلد امام حسین (ع)، متن کامل آن را به نقل از سیدبن طاووس آورده است. 17

11- الدّعا و الزّیارة

آیت الله حاج سید محمّد شیرازی، قدّس سرّه، متوفّای 1422 ه. ق. متن کامل آن را در کتاب «الدّعاء و الزّیارة» به نقل از سیدبن طاووس روایت کرده است. 18

12 انصار الحسین (ع)

شیخ محمّد مهدی شمس الدّین، متوفّای 1422 ه. ق. در کتاب «انصار الحسین (ع)» متن کامل آن را نقل کرده است. 19

کتاب انصار الحسین (ع) چندین بار به فارسی ترجمه شده و ترجمه کامل زیارت ناحیه مقدّسه در آنها آمده است. 20

13- رمز المصیبه

مرحوم سید محمود دهسرخی، متوفّای 1432 ه-. . ق. در کتاب «رمز المصیبه» متن آن را از کتاب «ناسخ التّواریخ» نقل کرده است. 21

14- نبراس الزّائر

نگارنده سطور کتاب «نبراس الزّائر فی زیارة الحائر» متن کامل زیارت ناحیه مقدّسه را به نقل از «المزار الکبیر» ابن مشهدی نقل کرده است. 22

چند نکته

در پایان این مقاله، به چند نکته اشاره می کنیم که پژوهشگران را به کار آید:

1- منابع زیارت ناحیه مقدّسه به سه منبع برمی گردد:

1) شیخ مفید در «المزار الکبیر»؛

2) ابن المشهدی در «المزار الکبیر»؛

3) سیدبن طاووس در «اقبال» و «مصباح الزّائر».

2- شیخ مفید سند خود را در «مزار» نقل نکرده؛ ولی ابن المشهدی آن را از دو طریق روایت کرده و سیدبن طاووس آن را با سلسله اسنادش از شیخ طوسی نقل کرده است؛

3- تعداد شهدایی که در زیارت نامه صادره از ناحیه مقدّسه از آنها نام برده شده، در «المزار الکبیر» شیخ مفید، «اقبال» و «مصباح» سیدبن طاووس، «بحارالانوار»، و «تحفةالزّائر» علّامه مجلسی، هشتاد نفر می باشند؛ جز اینکه در نسخه چاپی «المزار الکبیر» ابن المشهدی، هفت مورد سقط دارد و جمعاً هفتاد و سه نام آمده است و دسترسی به نسخه خطّی نداشتیم؛

4- شهیدانی که اسامی مقدّسه آنها از کتاب ابن المشهدی سقط شده است، عبارتند از:

1) عبدالله بن [مسلم بن ] عقیل؛

2) عبدالله بن زیدبن ثبیت قیسی؛

3) عبیدالله بن زیدبن ثبیت قیسی؛

4) حجّاح بن مسروق جعفی؛

5) زاهر، مولی عمربن الحمق خزاعی؛

6) سالم، مولی بنی المدینة الکلبی؛

7) شوذب، مولی شاکر.

5- شیخ مفید، ابن المشهدی و سیدبن طاووس، آن را به عنوان «زیارت شهداء در روز عاشورا» نقل کرده اند؛ ولی مجلسی به عنوان «زیارت مطلقه» آورده و فرمود:

چون از روایت آن، اختصاص به زمان معین استفاده نمی شد، ما آن را در میان زیارت های مطلقه آوردیم. 23

6- ابن المشهدی، سیدبن طاووس و علّامه مجلسی تصریح کرده اند که این زیارت در سال 252 ه. ق. از ناحیه مقدّسه صادر شده است؛ 24

7- علّامه مجلسی، پس از نقل متن آن، از اقبال می نویسد:

بدان که در تاریخ روایت اشکالی هست، زیرا چهار سال پیش از تولّد حضرت قائم (ع) می باشد؛ شاید تاریخ آن 262 ه. ق. بوده و احتمال دارد که از ناحیه ابن محمّد، امام حسن عسکری (ع) صادر شده باشد. 25

8- نظر به اینکه احتمال تصحیف در تاریخ، برخلاف ظاهر است. ما همان 252 ه. ق. را صحیح می دانیم و معتقد هستیم که از ناحیه امام هادی (ع) صادر شده است؛

9- ما قبلًا در این باره سخن گفتیم و اثبات کردیم که گل واژه ناحیه مقدّسه، به حضرت بقیةالله (عج) اختصاص ندارد؛ بلکه در منابع فراوان، به امام جواد، امام هادی و امام عسکری (ع) اطلاق شده است؛ 26

10- علّامه مجلسی در «تحفةالزّائر» از «ناحیه مقدّسه صاحب الامر (عج)» تعبیر فرموده؛ 27 در حالی که در «بحار» احتمال داده که از ناحیه امام حسن عسکری (ع) باشد؛ 28

11- ما تصوّر می کنیم که در این تعبیر علّامه مجلسی مسامحه شده است؛ زیرا سال 252 ه. ق. دوران امامت امام هادی (ع) بود و هر امامی در عهد امامت امام پیشین، جز در موارد نادر صامت بودند. از این رهگذر، ما آن را از ناحیه امام هادی (ع) تلقّی می کنیم؛

12- پانزدهین شخصی که در زیارت ناحیه مقدّسه بر او سلام فرستاده شده، عبدالله بن مسلم بن عقیل می باشد. در «المزار الکبیر» شیخ مفید، به دنبال سلام بر او آمده است: «لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ عَامِرَبْنَ صَعْصَعَةَ [وَ قِیلَ ] أَسَدُبْنُ مَالِک» 29

با توجّه به مأثور بودن زیارت ناحیه مقدّسه از معصوم، تعبیر «و قیل» معنی ندارد. از این رهگذر، علّامه مجلسی فرموده است: ظاهر این است که تعبیر « [وَ قِیلَ ] أَسَدُبْنُ مَالِک» از اضافات سید می باشد و سید آن را به متن زیارت وارد کرده است. 30

البتّه چون مجلسی آن را از «اقبال» نقل کرده، آن را به سید نسبت داده است؛ در حالی که قبل از سیدبن طاووس، در «المزار الکبیر» شیخ مفید بوده است و باید گفت یکی از نسّاخ «مزار» شیخ مفید، آن را عمداً یا سهواً، در متن وارد کرده است.

سیدبن طاووس در «مصباح» به جای عامربن صعصعه نام اسدبن مالک را ثبت کرده و چنین نقل کرده است:

 «لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ أَسَدُبْنُ مَالِک» 31 مجلسی در «تحفةالزّائر»، عامربن صعصعه را ثبت کرده و «قیل. . . » را حذف کرده است؛ 32 ولی در «بحار» آن را آورده است. 33

ابن شهرآشوب، پس از نقل مبارزه عبدالله بن مسلم و رجزهای ایشان می نویسد: در سه حمله، 98 تن از لشکریان را به هلاکت رسانید. آنگاه او را عمروبن صبیح صیداوی و اسدبن مالک به شهادت رسانیدند. 34

بر اساس این قول، هر دو در قتل وی شریک بوده اند و فقط لفظ «قیل» از زیادتی نسّاخ می باشد.

محقّق «المزار الکبیر» شیخ مفید، لفظ «قیل» را داخل قلّاب آورده و در پاورقی توضیح داده که در متن نبوده؛ بلکه آن را از «بحار» اضافه کرده است. 35

ولی طبری می نویسد: او را عمربن صبیح صیدائی به قتل رسانید و گفته شده که اسیدبن مالک حضرمی او را کشت. 36

13- نام او در «مناقب» ابن شهرآشوب و در این فراز از زیارت ناحیه مقدّسه، اسدبن مالک ثبت شده؛ 37 جز اینکه در دیگر منابع اسَیدبن مالک ثبت شده است؛ 38

14- یکی دیگر از جنایات بزرگ وی این است که او، یکی از ده نفری است که عصر عاشورا بر بدن مطهّر امام حسین (ع) اسب تاختند؛ 39

15- شانزدهمین شهیدی که در زیارت ناحیه مقدّسه به او سلام تقدیم شده، عبدالله بن عقیل است که نسخه های زیارت ناحیه در مورد ایشان به اختلاف آمده است:

1) در «مزار» شیخ مفید که اخیراً چاپ شده، ابی عبدالله بن مسلم بن عقیل آمده است؛ 40

2) در «مصباح»، «مزار»، «بحار» و «تحفه» نیز به همان تعبیر آمده است؛ 41

3) در برخی دیگر از منابع، ابوعبیدالله بن مسلم بن عقیل ثبت شده است. 42

علّامه معاصر، آیت الله حاج سید محمّد مهدی خرسان، در حواشی پربار خود بر «بحارالانوار» که در حدود 50 سال پیش مرقوم فرموده، می نویسد:

عبدالله اکبربن عقیل و عبدالله بن مسلم بن عقیل در کربلا به شهادت رسیده اند؛ ولی در کتب انساب، برای عقیل و مسلم، فرزندی به نام ابوعبدالله یاد نشده است. بی گمان آنچه در «اقبال» و «مصباح الزّائر» آمده، سهوالقلم می باشد. 43

16- علّامه مجلسی در «بحار» فرموده است که در «مزار» شیخ مفید، عبدالله بن عقیل می باشد. 44

از اینجا معلوم می شود که نسخه ای که در اختیار علّامه مجلسی بوده، نسخه صحیحی بوده؛ امّا نسخه ای که «المزار کبیر» شیخ مفید بر اساس آن به طبع رسیده، مشکل داشته است و محقّق آن تصریح کرده که در برخی از نسخه ها تعبیربن مسلم نبوده است. 45بی گمان یکی از شهدای کربلا، عبدالله بن عقیل بوده است. 46

مامقانی فرموده: عقیل دو فرزند به نام عبدالله داشت. عبدالله اکبر و عبدالله اصغر که هر دو در کربلا به شهادت رسیدند. 47 این بود اشاره ای کوتاه به نکاتی که پیرامون زیارت ناحیه مقدّسه صادر شده از امام هادی (ع) به سال 252 ه. ق. و مشتمل بر اسامی 80 تن از شهدای کربلا، صلوات الله علیهم اجمعین، لازم به یادآوری بود.

پی نوشت:

(1). ماهنامه موعود، شماره 165، آبان ماه 93، صص 40- 45-

 (2). «المزار الکبیر»، ابن المشهدی، ص 486-

 (3). «بحارالانوار» علّامه مجلسی، ج 101، ص 274-

 (4). «قاموس الرّجال»، تستری، ج 9، ص 504-

 (5). «المزار الکبیر»، ابن المشهدی، ص 459 (پاورقی).

 (6). پیرامون نسخه های خطّی و چاپی زار کبیر و مزار صغیر شیخ مفید در شماره 165 مجلّه به تفصیل سخن گفتیم.

 (7). «المزار الکبیر»، شیخ مفید، صص 285- 295-

 (8). «المزار الکبیر»، ابن المشهدی، صص 485- 495-

 (9). «اقبال الأعمال»، سیدبن طاووس، ج 3، ص 73-

 (10). «مصباح الزّائر»، سیدبن طاووس، صص 278- 286-

 (11). «بحارالانوار»، علّامه مجلسی، ج 101، صص 269- 274-

12- همان، ج 45، صص 65- 73-

 (13). «تحفةالزّائر»، علّامه مجلسی، صص 391- 398-

 (14). «تظلّم الزّهراء» قزوینی، صص 140- 414-

 (15). «عوالم العلوم»، بحرانی، ج 17، صص 335- 340.

 (16). «عمدةالزّائر»، کاظمی، صص 155- 160.

 (17). «ناسخ التّواریخ»، سپهر، ج 3، صص 17- 25-

 (18). «الدّعاء و الزّیاره»، شیرازی، صص 763- 757-

 (19). «انصار الحسین (ع)»، شمس الدّین، صص 129- 135-

 (20). «ترجمة انصار الحسین (ع)»، هوشنگ اجاقی، صص 171- 179؛ سید ناصر هاشم زاده، صص 165- 176-

 (21). «رمز المصیبه»، دهسرخی، ج 3، صص 3- 10-

 (22). «نبراس الزّائر»، نگارنده، صص 134- 142-

 (23). «بحارالانوار»، مجلسی، ج 101، ص 274 و «تحفة الزّائر»، ص 398-

 (24). «المزار الکبیر»، ابن المشهدی، ص 486؛ «اقبال الأعمال»، سیدبن طاووس، ج 3، ص 73؛ علّامه مجلسی، «بحارالانوار»، ج 45، ص 65 و ج 101، ص 269-

 (25). «بحارالانوار»، علّامه مجلسی، ج 101، ص 274-

 (26). مجلّه موعود، شماره 165، آبان ماه 93، ص 3- 10-

 (27). «تحفة الزّائر»، علّامه مجلسی، ص 398-

 (28). «بحارالانوار»، علّامه مجلسی، ج 101، ص 274-

 (29). «المزار الکبیر»، شیخ مفید، ص 289-

 (30). «بحارالانوار»، علّامه مجلسی، ج 101، ص 276-

 (31). «مصابح الزّائر»، سیدبن طاووس، ص 281-

 (32). «تحفةالزّائر»، علّامه مجلسی، ص 393-

 (33). «بحارالانوار»، علّامه مجلسی، ج 45، ث 68 و ج 101، ص 271-

 (34). «مناقب آب ابی طالب»، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 114-

 (35). «المزار الکبیر»، شیخ مفید، ص 289 (پاورقی).

 (36). «تاریخ طبری، ج 4، ص 662-

 (37). «مناقب ابن شهر آشوب»، ج 4، ص 121؛ «المزار الکبیر، شیخ مفید، ص 298-

 (38). «تاریخ طبری»، همان؛ «مثیر الأحزان»، ابن نما حلّی، ص 78؛ «لهوف»، سیدبن طاووس، ص 152-

 (39). «مثیر الأحزان»، همان؛ «لهوف»، همان.

 (40). «المزار الکبیر»، شیخ مفید، ص 289-

 (41). «مصباح الزّائر»، سیدبن طاووس، ص 281، «بحارالانوار»، علّامه مجلسی، ج 101، ص 271؛ «تحفةالزّائر»، مجلسی، ص 393-

 (42). «اقبال الأعمال»، سیدبن طاووس، ج 3، ص 76؛ «بحارالانوار»، مجلسی، ج 45، ص 68-

 (43). «بحارالانوار»، خرسان، ج 101، ص 276 (پاورقی).

 (44). همان.

 (45). «تسمیة من قتل مع الحسین»، فضیل بن یسار، ص 29، رقم 17؛ «مقاتل الطّالبین»، ص 95-

 (46). «تنقیح المقال»، مامقانی، چاپ سنگی، ج 2، ص 199-